در قرن سیزدهم میلادی رشد شهرنشینی سبب تحولات مهمی در امور تربیتی شد. رشد زندگی شهری و توسعه بازرگانی نیاز به برخی مشاغل تخصصی را الزامی کرده بود. شهرهایی که توسعه و آبادانی خود را مدیون بازرگانی و صنعت بودندبه لزوم بکارگیری کارمندانی ورزیده در فنون عملی واقف شدند و با وجود مخالفتهای روحانیان به تاسیس مدارسی غیرمذهبی اقدام کردند. بدین نحو در قرون سیزدهم و چهاردهم تعلیم و تربیت که پیش از آن درانحصار روحانیت بود با گامهایی بسیار آهسته در حال خارج شدن از انحصار آنها بود.
در ایتالیا بویژه مدارسی که بوسیله مقامات غیرروحانی اداره میشدند و غرض از تأسیس آنها تعلیم فنون مختلف بود و تعلیم علوم دینی بعنوان امری ثانوی در کنار تعلیم فنون قرار داشت ، فراوان بودند. معمولاً معلمان اینگونه مدارس افرادی غیرروحانی بودند و این برخلاف مدارس آنسوی آلپ یا شمال اروپا بود که اغلب معلمان کشیش بودند. بطور کلی روحیه و فرهنگ ایتالیا در مقام مقایسه باسایر ممالک اروپا کمتر جنبه مذهبی داشت.
بولونیا اولین شهر از شهرهای اروپا بود که دانشگاه خود را توسعه داد . در اوایل قرن سیزدهم میلادی ، برخی از حقوقدانان در بولونیا اقدام به شرح و تفسیر قوانین و حقوق رومی کردند که پس از آن سلاطین و دولتشهرها به استناد این احکام ، سلطه قوانین فئودال را در هم شکستند و با پاپهای مقتدر به مبارزه برخاستند . دستگاه پاپی تا آنجا که مقدور بود درصدد جلوگیری از این جریان یعنی احیای قوانین رومی برآمد زیرا قوانین رومی به دولت قدرت و حیثیت زیادی میبخشیدو کلیسا را به آلت دست آن تبدیل میکرد.
در دانشگاه بولونیا فنون ذوقی هفتگانه، حقوق و طب تدریس میشد. فنون ذوقی هفتگانه عبارت بودند از (دروس سه گانه دستورزبان، بلاغت و منطق) و (دروس چهارگانه حساب، هندسه، موسیقی و نجوم ).
در قرن سیزدهم صفت ویژه دانشگاه بولونیا و تا حدود کمتری سایر دانشگاههای ایتالیا همان جنبه غیرمذهبی تدریس و یا تقریباً مذهب ضد روحانیت بود. این ویژگی در سایر دانشگاهها و مراکز آموزشی اروپا نظیرش کمتر دیده میشد. در حالی که مهمترین دانشکده هر دانشگاهی دانشکده الهیات بود اما تا اواسط قرن چهاردهم در بولونیا هیچ دانشکده ای برای تدریس و یا آموزش علوم الهی وجود نداشت . در آنجا معمولاً بجای الهیات حقوق شرع تدریس میشد.
در اوایل قرن چهاردهم هم پاپ بونیفاکیوس هشتم به تأسیس دانشگاه رم مبادرت جست. دانشگاه شهرداری سینا و دانشگاه پیاچنتسا هم در اواسط قرن سیزدهم بوجود آمدند. بدین ترتیب تاپایان قرن سیزدهم میلادی در هر شهری از شهرهای مهم ایتالیا مدارسی برای تدریس حقوق و هنرها و گاهی آموزشگاههایی برای طب بوجود آمده بود.
شاید به جرات بتوان گفت که بزرگترین دانشگاه اروپا در قرون وسطی، دانشگاه پاریس بود. ایجاد نظام دانشگاهی یکی از بزرگترین خدمات و دستاوردهای قرون وسطی بود و بزرگترین آنها دانشگاه پاریس بود.
در قرن دوازدهم و سیزدهم میلادی فرانسه رهبرو مقتدای ممالک اروپایی در مسائل عقلانی و تربیتی بود. مدارس کلیسایی آن کشور از قرن یازدهم میلادی شهرت بین المللی داشتند . اینکه این مدارس بجای آنکه در شهرها و مناطق دیگر فرانسه شکل بگیرند در پاریس شکل گرفتندو در نهایت بصورت دانشگاه بزرگ و تمام عیاری درآمدند به احتمال زیاد معلول بازرگانی توسعه یابنده رود سن بود. از آنجا که پاریس بصورت یک مرکز مهم داد و ستددرآمد و ثروت عظیمی را فراهم ساخت، علوم، فلسفه و هنر را بسوی خود جلب کرد و تبدیل به مرکز متفکران و دانشمندان سراسر اروپا شد.
تا اواسط قرن سیزدهم میلادی استادان دانشگاه پاریس به چهارشعبه یا دانشکده تقسیم شده بودند: علوم الهی- قانون کلیسایی- طب- هنرها یا فنون ذوقی.
برنامه تحصیلی با فنون ذوقی هفتگانه آغاز میشد و آنگاه نوبت به فلسفه میرسید، در نهایت هم به الهیات ختم میشد. دانشجویان آلمانی که متوجه دانشگاه پاریس میشدند بقدری زیاد بودند که تاسیس دانشگاههای آلمان تا اواسط قرن چهاردهم میلادی به تاخیر افتاد.
سایر دانشگاهها در شهرهای مختلف به رهبری و سیادت فرانسه در زمینه فرهنگ و علم کمک کردند. اورلئان صاحب مدرسه ای برای تدریس حقوق بود ودر قرن دوازدهم برای تدریس ادبیات و آثار کلاسیک یونان و روم باستان با شارتر کوس همسری میکوفت. در قرن سیزدهم این دانشگاه بواسطه تدریس قانون کلیسایی و قانون مدنی فقط تالی بولونیا محسوب میشد . شهر مونپلیه هم صاحب مراکز آموزشی و دانشگاه بزرگی بود.
بسط و توسعه حیات فکری قرن دوازدهم خود را در غلبه فزاینده دانشگاه پاریس و تلاشهای اولیه جهت طبقه بندی و نظام بندی علوم نشان داد . اما جایگاه دانشگاه پاریس بدان معنا نبود که مدارس منطقه ای پررونق نبودند. در واقع شورو حال حیات و علایق محلی دردوره قرون وسطی ویژگی مکمل ماهیت بین المللی حیات دینی و فکری بودو گرایش به تخصصی شدن در نواحی مختلف وجودداشت.
چهره بین المللی فرهنگ اروپا را دانشگاه پاریس ترسیم کرده بود. همانطور که چهره دینی اروپا را مقام پاپی نمایندگی میکرد و این دو با هم ارتباط تنگاتنگی داشتند، زیرا دین واحد،چشم انداز فکری مشترکی را فراهم آورده بود. زبان علم یعنی زبان کلیسا نیز لاتینی بود که در همه اروپا مشترک بود.
شهرت بین المللی دانشگاه پاریس و اهمیت بعدی آن در بیان و دفاع عقلانی از مسیحیت باعث شد که حفظ راست کیشی دینی در آن به یکی از علایق واتیکان تبدیل شود .
Https://telegram.me/andishehroshanma